خودروسازی در دو قاب «برجامی»

 سال ۱۳۹۴ را می‌توان نقطه عطفی در صنعت خودروی ایران دانست؛ چراکه امضای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) نه تنها به بخشی از تحریم‌های بین‌المللی پایان داد، بلکه نویدگر تحولات مهمی در صنایع مختلف از جمله خودروسازی بود. صنعت خودرو در این میان بیشترین بهره را از فضای پسابرجام برد؛ بازگشت شرکای خارجی، امضای قرارداد‌های همکاری مشترک، انتقال فناوری و ارتقاء خطوط تولید از جمله دستاورد‌های ملموس آن دوران بود. با این حال، تجربه سه ساله برجام نشان داد که پیشرفت این صنعت بدون حضور سرمایه گذاران خارجی و تعاملات بین‌المللی بسیار دشوار است.

خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها در سال ۱۳۹۷، نقطه پایان این همکاری‌ها بود و بار دیگر چرخ توسعه خودروسازی به عقب برگشت. در این بازه سه ساله، خودروسازان داخلی با برند‌های معتبری، چون پژو، رنو و سیتروئن قرارداد‌های بلندمدتی امضا کردند که می‌توانست مسیر صنعت را متحول کند. برنامه ریزی برای تولید محصولات مدرن، ارتقاء استاندارد‌های ایمنی و زیست محیطی و حتی صادرات مشترک از مهم‌ترین بند‌های این قرارداد‌ها بود. اما با آغاز دور جدید تحریم‌ها، تمامی این همکاری‌ها به حالت تعلیق درآمد و بسیاری از پروژه‌ها نیمه تمام باقی ماند. خروج شرکای خارجی نه تنها انتقال دانش فنی را متوقف کرد، بلکه بار دیگر صنعت را به سمت مونتاژکاری و تولید مدل‌های قدیمی سوق داد؛ موضوعی که وابستگی ساختاری صنعت خودرو به سرمایه و فناوری خارجی را به وضوح نشان داد. تجربه برجام اثبات کرد که بدون اتصال به زنجیره جهانی، توسعه پایدار در صنعت خودرو تنها یک شعار است.

همان‌طور که عنوان شد، تجربه برجام برای صنعت خودرو تجربه‌ای مثال زدنی و قابل تامل است. به همین مناسبت و در آستانه سالگرد امضای این توافق تاریخی، مروری بر رویداد‌ها و تحولات صنعت خودرو در دوره برجام خواهیم داشت تا ارزیابی دقیقی از فرصت‌های به دست آمده و تهدید‌های از دست رفته ارائه شود. در این گزارش به قرارداد‌های بین‌المللی امضا شده، پروژه‌های مشترک آغاز شده، میزان تولید و واردات خودرو، و همچنین واکنش صنعت به خروج شرکای خارجی پرداخته‌ایم. هدف آن است که روشن شود صنعت خودرو چگونه از فضای گشایش بین‌المللی بهره گرفت و چگونه در نبود آن دوباره به انزوا بازگشت. برای شرح آنچه در دوران طلایی صنعت خودرو اتفاق افتاد، باید کمی به عقب برگشت و به دوره قبل از امضای برجام، نگاهی مقایسه‌ای انداخت.

لغو تحریم‌ها با امضای برنامه جامع اقدام مشترک در وین اتریش و در تاریخ ۲۳ تیرماه ۱۳۹۴، دری تازه به روی صنعت خودروی ایران گشود و چشم انداز پیش روی آن را به‌طور چشمگیری تغییر داد. چشم اندازی که نشان از بهبود تعامل با اقتصاد جهانی داشت، باعث شد تا توجه غول‌های خودروسازی به بازار خودروی ایران جلب شود. بازیگران بزرگ اروپایی به ویژه گروه پی اس‌ای یا همان پژو –سیتروئن و رنو در کنار سایر تولیدکنندگان جهانی مثل فولکس واگن، بنز و هیوندای سر از بازار ایران درآوردند و یا حضور خود را پررنگ‌تر از قبل کردند. همکاری‌هایی که در قالب امضای برجام در بازار خودروی ایران شکل گرفته بودند، تنها محدود به فروش خودرو نمی‌شدند، بلکه به صورت سرمایه گذاری مشترک (جوینت ونچر؛ یکی از پرکاربردترین قرارداد‌های بین‌المللی در حوزه تجارت است که در آن طرفین برای ایجاد شرکت جدید و تقسیم سود، زیان و هزینه توافق می‌کنند) یا سرمایه گذاری مستقیم در کارخانجات و خطوط تولید و حتی برای تامین قطعات کلید خورد. همکاری‌های جدیدی که شکل گرفت، نوید انتقال فناوری مدرن، شیوه‌های مدیریتی نوآورانه و استفاده از تحقیق و توسعه در صنعت خودروی ایران را می‌داد.

اثر امضای برجام بر ارقام تولید

اثر امضای برجام و توافق ایران با کشور‌های غربی بر صنعت خودروی ایران به اینجا ختم نمی‌شود و نمی‌توان از تاثیر ورود سرمایه و تخصص خارجی بر ارقام تولید به سادگی عبور کرد. آمار منتشر شده نشان می‌دهد تولید خودرو در سال ۹۴ به ۹۱۶ هزار دستگاه و در سال ۹۵ به یک میلیون و ۳۲۰ هزار دستگاه رسید. بر این اساس تولید در سال بعد از آن یعنی ۹۶، به میزان یک میلیون و ۶۰۰ هزار دستگاه افزایش یافت؛ رقمی که ایران را جزو ۱۰ تولیدکننده بزرگ ایران قرار داد و رتبه جهانی صنعت را از عدد ۱۸ به ۱۶ رساند.

همزمان با حضور اروپایی‌ها در بازار ایران، چشم بادامی‌ها هم فرصت را غنیمت شمردند و حضور خود را گسترش دادند. حضور شرکای خارجی بر تنوع بخشیدن به بازار و افزایش رقابت پذیری منجر شد که به معنای تولید محصولات باکیفیت بود. در مقابل، شرکت‌های داخلی هم که نمی‌خواستند از میدان رقابت حذف شوند، به نوآوری و بهبود کیفیت محصولات روی آوردند تا بتوانند سهم بازار خود را حفظ کنند؛ بنابراین مزیت ورود رقبای خارجی و مشارکت‌های خارجی فراتر از افزایش حجم تولید بود. در این میان نمی‌توان از سود مصرف کننده ایرانی در این فضای رقابتی چشم پوشی کرد. معرفی مدل‌های جدید مانند پژو ۲۰۸، ۳۰۱ و ۲۰۰۸ یا محصولات سیتروئن نظیر C ۴ و C ۶، خودرو‌هایی مجهز به فناوری مدرن و استاندارد‌های بالاتر ایمنی و زیست محیطی، نوید‌دهنده گزینه‌های خوب و باکیفیت تری را در مقابل مصرف کنندگان ایرانی قرار می‌داد.

تلاش‌های مشترک با هدف ارتقای تولید قطعات داخلی و تقویت زنجیره تامین بومی نیز کلید خورد و به اذعان برخی از دست‌اندرکاران صنعت خودرو کاهش وابستگی به واردات قطعات و فناوری‌های حیاتی منجر به ثبات نسبی و کاهش قیمت خودرو‌ها شد. در نتیجه بخش وسیع تری از جامعه به خودرو‌هایی با قیمت مناسب و باکیفیت بالاتر دسترسی پیدا کردند. از سوی دیگر مشکل کمبود قطعات یدکی که در دوران تحریم وبال گردن تولیدکنندگان شده بود تا حد زیادی حل و فصل شد و بدین‌ترتیب جریان تولید روی غلتک افتاد. در این بین، کارشناسان به حل مشکل تامین اشاره می‌کنند که در حالی که پیش از امضای برجام برای تامین قطعات از منابع واسطه‌ای استفاده می‌شد، تفاهم شکل گرفته باعث شد که امکان ارتباط مستقیم با منابع تامین میسر شود.

بازگشت تحریم‌ها و افول دوران طلایی.

اما دورانی که از آن به عنوان «دوره طلایی صنعت خودرو» نام بردیم، عمر کوتاهی داشت. در هجدهم اردیبهشت ماه سال ۹۷، دونالد ترامپ- رئیس‌جمهوری آمریکا طی پیامی به‌طور رسمی خروج خود را از برجام و توافق هسته‌ای با ایران اعلام کرد. به دنبال این تصمیم ترامپ، شرکای خارجی ایران هم مواضع مختلفی اتخاذ کردند و چمدان‌های خود را به قصد ترک ایران بستند. خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها، لرزه بر اندام تازه جان گرفته اقتصاد ایران انداخت و در این میان صنعت خودروی ایران هم مستثنی نبود. این وضعیت، صنعت خودرو را در موقعیتی آسیب پذیر قرار داد؛ به گونه‌ای که زنجیره تامین را مختل و دسترسی به فناوری‌های نوین را سخت کرد.

به دنبال تهدید تحریم‌های ثانویه، شرکای خارجی ایران هم مجبور به تعلیق یا توقف کامل فعالیت‌های خود در خاک ایران شدند. برای نمونه، رویترز به نقل از شرکت پژو-سیتروئن خبر داد که این گروه تعلیق فعالیت‌های مشترک خود با ایران را آغاز خواهد کرد. هدف از انجام این کار هم همراهی با تحریم‌های وضع شده از جانب آمریکا بود؛ بنابراین در یک چشم بر هم زدنی، سرمایه گذاری‌های مشترکی که ناجی صنعت خودروی کشور بود، مانند سراب از نظر بازیگران بازار خودروی ایران محو شد. بدین‌ترتیب بسیاری از پروژه‌ها نیمه کاره به حال خود رها شدند و به دنبال آن فرصت‌های شغلی زیادی از دست رفت.

اما در کنار خروج خودروسازان اروپایی، شرکای چینی نیز که در دوران تحریم‌های اولیه به صنعت خودروی ایران راه یافته و به تدریج جایگاه خود را تثبیت کرده بودند، در دور جدید تحریم‌ها عقب نشینی کردند. برخلاف انتظار، بسیاری از برند‌های چینی که تصور می‌شد در شرایط دشوار همچنان در بازار ایران باقی بمانند، به دلیل واهمه از تحریم‌های ثانویه آمریکا و از دست رفتن بازار‌های جهانی شان، فعالیت خود را کاهش دادند یا به طور کامل متوقف کردند. در نتیجه نه تنها پروژه‌های مشترک با شرکای اروپایی متوقف شد، بلکه همکاری با چینی‌ها نیز تضعیف شد و صنعت خودرو یک باره در خلأ همکاری خارجی قرار گرفت.

منتقدان برجام چه می‌گویند؟

هرچند برجام فضایی برای حضور سرمایه‌گذاران خارجی در ایران را فراهم کرد، اما این دوره منتقدانی هم دارد که اغلب آنها از مدافعان خودروسازی دولتی هستند. آنها بر این باورند که اجرای برجام مونتاژکار شدن صنعت خودروی کشور و حرکت رو به عقب را کلید زد. آنها حتی به این نکته اشاره می‌کنند که بازگشت تحریم‌ها به نفع تولیدکنندگان بود، چون متوجه شدند صاحب دانش طراحی نیستند و بعد از آن به دنبال آن رفتند.

با وجود انتقادات، ورود سرمایه و فناوری جدید به کشور درس‌های زیادی را به اقتصاد ایران آموخت که می‌تواند در ترسیم آینده‌ای روشن بسیار مفید باشد، البته اگر با تقویت دیپلماسی این آموزه‌ها به کار گرفته شوند.

اهمیت تنوع بخشی به شرکای تجاری یکی از درس‌هایی است که دوره طلایی صنعت خودرو به بازیگران این بازار آموخت. به این معنا که وابستگی بیش از یک حد به یک یا چند کشور خاص، صنعت را در مقابل نوسانات مختلف سیاسی و اقتصادی آسیب پذیر می‌کند. در حالی که اگر شرکای خارجی افزایش پیدا کنند و روابط با کشور‌های مختلف برقرار شود، این آسیب پذیری به مراتب کمتر خواهد شد. همچنین، صنعت خودروی ایران با سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه باید به تدریج به سمت توسعه فناوری‌های بومی برود. پیام روشن برجام برای سیاستگذاران داخلی این بود که اگر راه ورود شرکای خارجی را باز کنند، نجات بخش صنعت خودروی ایران خواهند بود وگرنه با شروع تندبادی دیگر شکوفایی ایجاد شده نیمه کاره رها خواهد شد.