بررسی مسیر آینده‏ نگری صنعت خودروسازی ایران و عربستان

 در قلب تحولات اقتصادی خاورمیانه، عربستان سعودی مدت‌هاست که یکی از جاه‌‌طلبانه‌‌ترین پروژه‌های صنعتی تاریخ خود را کلید زده است. ساخت خودروی ملی با محوریت انرژی‌‌های پاک. این اقدام بخشی از برنامه بلندمدت «چشم‌‌انداز ۲۰۳۰» است؛ نقشه راهی که توسط ولیعهد محمد بن سلمان طراحی شده و یکی از مسیرهایی است که این کشور نفت‌‌خیز را از وابستگی به طلای سیاه رها می‌کند. هر چند تحقق این رویای جاه‌‌طلبانه با چالش‌‌های ساختاری و صنعتی در این کشور مواجه است با این حال عربستان با گام بلندی که در این زمینه برداشته تا یک دهه آینده می‌تواند از بسیاری از رقبای منطقه‌ای پیشی بگیرد.

در دهه‌های گذشته، منطقه خلیج فارس با اتکا به درآمدهای نفتی، به رشد اقتصادی چشم‌‌گیری دست یافت. اما با تغییر روندهای جهانی و تمرکز فزاینده بر انرژی‌‌های تجدیدپذیر، کشورهای این منطقه با چالشی حیاتی مواجه شده‌‌اند: چگونه بدون نفت رشد کنند؟ در پاسخ به این سوال، دو کشور امارات و عربستان سعودی به سرعت در حال بازتعریف نقش اقتصادی خود هستند.

سرمایه‌‌گذاری‌‌های کلان در حوزه‌هایی نظیر گردشگری، فناوری‌‌های پیشرفته، لجستیک، معدن و اکنون خودرو، گویای این تغییر رویکرد است. در همین حین سرمایه‌‌گذاری در صنعت خودرو برای عربستان نه‌‌تنها ابزاری برای تنوع‌‌بخشی به اقتصاد است، بلکه اقدامی استراتژیک برای ایجاد اشتغال، جذب فناوری  و ورود به زنجیره ارزش جهانی تولید خودرو تلقی می‌شود. حال سوال اینجاست که چرا با نبود هیچ زیرساختی، عربستان به سرمایه‌گذاری در صنعت خودرو پرداخته است؟ همان‌طور که عنوان شد مهم‌ترین هدف عربستان از سرمایه‌‌گذاری در صنعت خودرو، به‌‌ویژه در چارچوب «چشم‌‌انداز ۲۰۳۰»، کاهش وابستگی تاریخی اقتصاد به صادرات نفت است. ایجاد یک صنعت غیرنفتی بزرگ مثل خودروسازی، به دولت کمک می‌‌کند درآمدهای پایدار و متنوعی ایجاد کند. 

از سوی دیگر بیش از ۶۰درصد جمعیت عربستان زیر ۳۵ سال سن دارند. توسعه صنعت خودرو می‌تواند ده‌ها هزار شغل مستقیم و غیرمستقیم در حوزه‌هایی چون تولید، مهندسی، تحقیق و توسعه، حمل‌‌ونقل، قطعه‌‌سازی و خدمات پس از فروش ایجاد کند. همچنین عربستان روی این موضوع تمرکز کرده که با همکاری با برندهای معتبر جهانی، می‌تواند به بهبود تصویری از خود در سطح بین‌المللی به عنوان کشوری صنعتی و پیشرو در فناوری کمک ‌‌کند. این اقدام‌ همچنین موجب جذب سرمایه‌‌گذاران خارجی در سایر بخش‌ها نیز می‌شود.

بدین‌ترتیب، این کشور در کنار حوزه‌های گردشگری و فناوری پیشرفته، بر صنعت خودرو نیز تمرکز ویژه‌‌ای دارد. اما اقدامات این کشور برای اینکه به خودروساز مطرحی در منطقه و حتی دنیا تبدیل شود نیز قابل توجه است.

عربستان سعودی طی سال‌های اخیر با سرمایه‌‌گذاری چند میلیارد دلاری در شرکت آمریکایی Lucid Motors و راه‌‌اندازی برند ملی Ceer گام‌‌های بلندی در مسیر خودروساز شدن برداشته است. دولت سعودی تاکنون بیش از ۸ میلیارد دلار به Lucid تزریق کرده و همچنین کارخانه‌‌ای را در شهر اقتصادی ملک عبدالله راه‌‌اندازی کرده که طبق برنامه قرار است تا سال ۲۰۲۶ سالانه ۱۵۰ هزار خودرو تولید کند. با این حال هدف نهایی تولید نیم میلیون خودروی برقی در سال تا ۲۰۳۰ است.

برند Ceer نیز که به‌‌صورت مشترک با شرکت تایوانی فاکسکان توسعه یافته، قرار است نخستین خودروی برقی خود را در سال ۲۰۲۵ روانه بازار کند.

همچنین حضور شرکت‌هایی نظیر هیوندای کره‌‌جنوبی و پیرلی ایتالیا در پروژه مشترک با صندوق سرمایه‌‌گذاری عمومی عربستان (PIF) نشان می‌دهد که سعودی‌‌ها به‌‌دنبال ایجاد «خوشه صنعتی» منسجمی هستند که صرفا به مونتاژ خودرو محدود نباشد.

اما یکی از مهم‌ترین دارایی‌‌های عربستان، صندوق سرمایه‌‌گذاری عمومی (PIF) است؛ نهادی با دارایی بیش از ۷۰۰ میلیارد دلار که با توان مالی فوق‌العاده خود قادر است ریسک‌‌های بلندمدت صنعتی را بپذیرد.

این صندوق سرمایه‌‌گذاری تحت نظارت دولت این کشور قرار دارد. این صندوق یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین نهادهای مالی در عربستان است و هدف آن سرمایه‌‌گذاری در پروژه‌ها و صنایع مختلف برای تنوع‌‌بخشی به اقتصاد این کشور و کاهش وابستگی به نفت است.

بدین‌ترتیب این مزیت کلیدی، به سعودی‌‌ها امکان می‌دهد که با جذب برندهای جهانی، تکنولوژی و نیروی انسانی خارجی، روند صنعتی‌‌شدن را سرعت بخشند. همچنین، دسترسی به بنادر راهبردی نظیر بندر ملک عبدالله و بندر اسلامی جده، صادرات خودرو را از مسیر دریای سرخ تسهیل می‌‌کند. عربستان تلاش می‌‌کند با سیاست‌های تشویقی، مانند معافیت‌‌های مالیاتی و خرید تضمینی (تا سقف ۱۰۰ هزار دستگاه خودرو از Lucid)، سرمایه‌‌گذاران خارجی را به تولید در داخل کشور ترغیب کند. با این حال اما این کشور چالش‌هایی نیز در مسیر صنعتی شدن به ویژه مسیر خودروساز شدن پیش رو دارد.

چالش‌ها در مسیر خودروساز شدن

با وجود تلاش‌‌های چشم‌‌گیر، عربستان همچنان با موانع متعددی مواجه است. کمبود زیرساخت صنعتی در زمینه تامین قطعات خودرو، مانند سیستم‌‌های تعلیق، بدنه و تجهیزات الکترونیکی، چالشی جدی در زمینه خودروساز شدن عربستان است. اکثر اجزا فعلا وارداتی هستند، و خط تولید Lucid در عربستان، در واقع تنها به مونتاژ کیت‌‌های وارداتی از آریزونا محدود می‌شود.

موضوع بعدی که در خودروسازی‌های دنیا بسیار تعیین‌کننده است، کمبود نیروی کار ماهر و متخصصان فنی است که یکی دیگر از موانع کلیدی عربستان تعریف می‌شود. در مقایسه با کشورهای صنعتی، عربستان هنوز با تربیت مهندسان خودرو، تکنسین‌‌های مونتاژ، و زنجیره تامین داخلی فاصله دارد. اما آنچه در خودروساز شدن یک کشور و حرکت به سمت خودروهای پاک تعیین‌کننده است تامین باتری این نوع خودروها است. با این حال نبود ذخایر راهبردی مواد معدنی مانند لیتیوم که در تولید باتری‌‌های EV حیاتی است می‌تواند این کشور را در دسترسی به اهداف خودرویی که تعیین کرده عقب بیندازد. عربستان برای تامین این مواد به پروژه‌هایی نظیر استخراج از شورابه‌های نمکی یا واردات متوسل شده است، که خود با عدم قطعیت‌‌های تکنولوژیک و ژئوپلیتیک همراه است. بدین‌ترتیب با وجود چالش‌های پیش رو به نظر می‌رسد که عربستان با وجود هزینه‌کرد زیاد در این زمینه زمان زیادی برای رسیدن به اهداف بلندبالای خود نیاز دارد.

در این مسیر، هرچند عربستان به دنبال توسعه زنجیره ارزش کامل در داخل است، اما همچنان مدل مونتاژ SKD توسط Lucid و احتمالا دیگر برندها، ممکن است به واردات گسترده خودروهای نیمه‌‌ساخته از خارج منجر شود، بی‌‌آنکه ارزش افزوده قابل توجهی در داخل ایجاد شود.

از سوی دیگر تحلیلگران جهانی معتقدند عربستان برای تبدیل شدن به مرکز خودروسازی منطقه، باید با رقبای باسابقه‌‌ای مانند ترکیه و امارات رقابت کند. ترکیه سال‌هاست در تولید و صادرات خودرو فعال است و برند بومی TOGG را به بازار عرضه کرده است. امارات نیز در حال توسعه خطوط مونتاژ خودروهای چینی است. از سوی دیگر، وابستگی عربستان به واردات فناوری و قطعات، سرعت صنعتی‌‌شدن را کند می‌‌کند. بنابراین تحقق خودروساز شدن این کشور، نیازمند چیزی فراتر از پول و مونتاژ است: زیرساخت صنعتی واقعی، تامین‌‌کنندگان داخلی، نیروی انسانی ماهر و یک زنجیره تامین مستقل.

اگر این موارد فراهم نشود، عربستان ممکن است با وجود صرف میلیاردها دلار، تنها به یک مونتاژکننده لوکس بدل شود، نه یک تولیدکننده واقعی با ارزش افزوده بالا.

تقابل با خودروسازی ایران‌؟

در سوی دیگر منطقه، ایران با سابقه‌‌ای بیش از ۵۰سال در صنعت خودرو، به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده خودرو در غرب آسیا شناخته می‌شود. برندهایی مانند ایران‌‌خودرو و سایپا، دهه‌ها پیش از تاسیس Ceer، خطوط تولید گسترده‌‌ای داشتند. اما محدودیت‌‌های سیاسی، تحریم‌های خارجی، ساختار دولتی، و قیمت‌‌گذاری دستوری باعث شده این صنعت در طول زمان فرسایش یابد و از رقابت جهانی باز بماند.

در حالی که عربستان با منابع مالی فراوان و رویکردی بین‌المللی به‌‌دنبال مشارکت با برندهای جهانی است، خودروسازان ایرانی به‌‌دلیل محدودیت در ارتباط با شرکت‌های خارجی، مجبورند به تولید پلتفرم‌‌های قدیمی یا داخلی‌‌سازی ناقص بسنده کنند.

از سوی دیگر، عربستان با تمرکز بر خودروهای برقی وارد آینده می‌شود، در حالی که خودروسازی ایران هنوز درگیر بحران قیمت‌‌گذاری، کسری قطعه و تولید خودروهای با مصرف سوخت بالاست. این تفاوت دیدگاه، چشم‌‌انداز دو کشور را کاملا از هم متمایز می‌‌سازد.

با این شرایط این سوالات مطرح است که آیا عربستان با شتاب سرمایه‌‌گذاری خود می‌تواند از ایران پیشی بگیرد؟ آیا ایران می‌تواند با اصلاح ساختار صنعت خود، دوباره به بازی برگردد؟ پاسخ به این پرسش‌‌ها به تصمیمات سیاسی و اقتصادی دو کشور در سال‌های آینده بستگی دارد. در جهانی که به سوی انرژی پاک و فناوری‌‌های نو حرکت می‌‌کند، کشورهای منطقه باید فراتر از درآمدهای نفتی بیندیشند. عربستان گام‌‌های بلندی برداشته و ایران نیز با اصلاحات ساختاری، توان بازگشت دارد. اما زمان برای تصمیم‌گیری محدود است.

ایران می‌تواند با بهره‌‌گیری از ظرفیت‌‌های موجود، بازنگری در سیاست‌های کلان صنعتی، حذف انحصار و افزایش رقابت، سهمی مهم در آینده خودروسازی منطقه داشته باشد. اما تا زمانی‌‌که مشکلات ساختاری پابرجاست، خطر ‌‌جا ماندن از رقبای تازه‌‌نفس همچون عربستان، بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود.

بدین‌ترتیب بسیاری از تحلیلگران بر این نکته تاکید دارند که عربستان در مسیر درستی گام برداشته اما راه درازی در پیش دارد. ایران نیز با اصلاحات واقعی، همچنان شانس بازگشت به جایگاه رهبری صنعتی منطقه را دارد، اگر اراده سیاسی و اقتصادی لازم برای آن فراهم شود.