گربه مرده در صنعت خودرو

به گزارش صنعت ماشین،  مرکز آمار ایران شاخص بهره‌وری صنعت خودرو در دهه۹۰ را منتشر کرد. این شاخص حکایت از روند رشد منفی دارد. طبق این گزارش، شاخص بهره‌وری کل در سال‌هایی نیز روند صعودی را تجربه کرده است. روندی که از آن به‌عنوان الگوی جهش گربه مرده یاد شده است. بر این اساس بهره‌وری در این دهه با بهبودهای کوتاه‌مدت اما کاذب همراه بوده است.

مرکز آمار ایران به‌تازگی، آماری را از شاخص بهره‌وری صنعت خودرو بین سال‌های ۹۰ تا ۹۸ منتشر کرده است که نشان از یک روند رشد نوسانی منفی دارد.

بهره‌وری از عوامل مهم و کلیدی در سنجش میزان به‌کارگیری مطلوب داده‌ها در تولیدات صنعتی محسوب می‌شود. موضوع بهره‌وری در صنعت خودرو مدت‌هاست که محل بحث بوده و حتی شورای رقابت در سال‌های گذشته این شاخص را به عنوان یکی از فاکتورهای قیمت‌‌گذاری قرار داده بود؛ با‌این‌حال بهره‌وری در این صنعت راه درخشانی را طی نکرده است و هنوز هم انتقادات به این صنعت بیشتر حول عدم بهره‌وری مناسب می‌چرخد که مهم‌ترین علل آن را می‌توان در نبود فضای رقابتی که به طور ماهیتی میزان بهره‌وری را کاهش می‌دهد و همچنین مدیریت دولتی غیربهینه جست‌وجو کرد.

حال مرکز آمار ایران در گزارشی بهره‌وری این صنعت پرحاشیه را مورد بررسی قرار داده است. این گزارش در دو بخش به بهره‌وری کل و بهره‌وری مواد اولیه در صنعت خودرو پرداخته است. در این بررسی به طور قراردادی میزان بهره‌وری خودروسازی در سال ۹۰ روی شاخص ۱۰۰ فرض شده است تا بتوان سال‌های پس از آن در دهه ۹۰ را با آن مقایسه کرد. میزان بهره‌وری کل صنعت خودرو گرچه تا سال ۹۶ با روندی نوسانی کمی رشد را تجربه کرده اما در سال‌های ۹۷ و ۹۸ کاهش محسوسی داشته است. این شاخص در سال ۹۱ به میزان ۵/ ۱۰۷، در سال ۹۲ به میزان ۲/ ۱۰۳، در سال ۹۳ به میزان ۷/ ۱۰۹، در سال ۹۴ حدود ۴/ ۱۰۵، در سال ۹۵ به مقدار ۸/ ۱۱۰ و در سال ۹۶ به میزان ۵/ ۱۰۶بوده است اما در سال‌های بعد از آن روند کاهشی محسوس بوده است.

رشد بهره‌وری در این سال‌ها در شرایطی است که مرکز آمار ایران تاکید دارد رشد یادشده کاذب است و بهره‌وری واقعی در این سال‌ها رخ نداده است. جالب اینکه کاهش بهره‌وری کل صنعت خودرو با شروع دور جدید تحریم‌ها در سال ۹۷ آغاز شده است. در این سال شاخص بهره‌وری کل صنعت خودرو به ۲/ ۸۹ نزول پیدا کرده و در سال ۹۸ نیز به ۳/ ۹۰ رسیده است. گرچه تا آغاز سال ۹۷ روند این شاخص حدودا صعودی بوده اما گزارش مرکز آمار این رشد را «کاذب» می‌داند. در این گزارش آمده است: «شاخص بهره‌وری کل در بخش وسایل نقلیه‌ موتوری، تریلر و نیم‌تریلر نسبت به سال ۹۰ اگر ۱۰۰ در نظر گرفته شود یک رشد نوسانی منفی و روند صعودی کاذب را تجربه کرده است.»

این گزارش برای توصیف این صعود از مفهوم «الگوی جهش گربه مرده» یاد کرده است. به طور کلی این الگو می‌گوید حتی یک گربه مرده نیز هنگامی‌ که از ارتفاع خیلی بلند سقوط کند، پس از به زمین خوردن کمی جهش پیدا می‌کند. این الگوی جهش زمانی اتفاق می‌‌افتد که یک شاخص بعد از نزول محسوس و طولانی‌مدت کمی افزایش پیدا کند. بنابراین از نظر تهیه‌کنندگان این گزارش در مرکز آمار ایران، رشدی که در گزارش از آن یاد شده کاذب بوده است.  بخش دیگری از این گزارش به شاخص بهره‌وری مواد اولیه می‌پردازد. این شاخص مشخص می‌کند صنعت خودروی کشور تا چه اندازه توانسته بهترین بهره را از مواد اولیه‌ای که در اختیار داشته به دست بیاورد. طبق این گزارش، شاخص بهره‌وری مواد اولیه کاهش بسیار محسوسی داشته است. برای این فاکتور نیز شاخص سال ۹۰ همان ۱۰۰ فرض شده است. در سال ۹۱ میزان این شاخص به ۷/ ۷۲ رسیده و در سال ۹۲ رقم ۹/ ۹۰ را ثبت کرده است.

با‌این‌حال در سال ۹۳ این روند صعودی شده و به ۱/ ۱۱۲ رسیده است. در سال ۹۴ باز شاهد کاهش قابل‌توجهی بوده و رقم ۸/ ۸۱ را ثبت کرده که در سال ۹۵ این مسیر تغییر پیدا کرده و به بیشترین میزان در مدت مورد بررسی این گزارش، یعنی ۲/ ۱۲۴ رسیده است. بعد از آن اما شاهد روند کاهشی محسوس بودیم. در سال ۹۶ این رقم به ۸/ ۸۱ رسیده که مشابه سال ۹۴ بود. بعد از شروع تحریم‌ها کاهش در بهره‌وری مواد اولیه بسیار شدید بوده است؛ به طوری که برای سال ۹۷ رقم ۴/ ۳۹ و برای سال ۹۸ رقم ۵/ ۴۸ ثبت شده است. گزارش مرکز آمار ایران این کاهش را «رشد منفی دراماتیک» توصیف کرده است.

به طور کلی یکی از پیش‌شرط‌های رشد بهره‌وری در اقتصاد و صنعت فاکتور اساسی رقابت است. بازار انحصاری کمترین بهره‌وری ممکن را بین انواع بازارهای اقتصادی دارد. بنابراین دور از انتظار نیست که در فضای سراسر انحصاری بازار خودروی ایران، بهره‌وری نیز وضعیت خوبی نداشته باشد. این انحصار بعد از شروع تحریم‌ها شدت بیشتری نیز گرفت که ناشی از منع واردات و کاهش تولید بنگاه‌های خصوصی بود که تاثیر آن به‌خوبی در آمار مذکور قابل‌مشاهده است. از طرف دیگر مدیریت دولتی نیز که در مورد خودروسازی کاملا غیربهینه است در این مورد موثر بوده است.